جهان برنامه‌نویسی مدرن، که امروزه بخش جدایی‌ناپذیری از فناوری و زندگی روزمره ما شده است، ریشه‌هایی عمیق در تاریخ دارد. اما اولین زبان برنامه‌نویسی دنیا چه بود و چگونه به وجود آمد؟ این مقاله به بررسی اولین زبان برنامه‌نویسی، تاریخچه آن، و تأثیراتش بر فناوری مدرن می‌پردازد.
قبل از پرداختن به اولین زبان برنامه‌نویسی، لازم است تعریف مختصری از زبان برنامه‌نویسی ارائه دهیم. زبان برنامه‌نویسی مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها و قواعد است که به انسان‌ها اجازه می‌دهد با ماشین‌ها ارتباط برقرار کنند و به آن‌ها دستور دهند وظایف خاصی را انجام دهند. این زبان‌ها از ساده‌ترین شکل‌های کدگذاری تا سیستم‌های پیچیده امروزی تکامل یافته‌اند.
اولین زبان برنامه‌نویسی دنیا که به طور رسمی طراحی شد، Plankalkül (به معنای "محاسبه برنامه‌ریزی‌شده" در آلمانی) بود. این زبان توسط کنراد زوسه (Konrad Zuse)، مهندس و مخترع آلمانی، بین سال‌های 1943 تا 1945 توسعه یافت. زوسه، که به عنوان یکی از پیشگامان علوم کامپیوتر شناخته می‌شود، همچنین سازنده اولین کامپیوتر دیجیتال قابل‌برنامه‌ریزی دنیا، Z3، در سال 1941 بود.
Plankalkül یک زبان برنامه‌نویسی سطح بالا بود که برای زمان خود بسیار پیشرفته محسوب می‌شد. برخی از ویژگی‌های کلیدی آن عبارتند از:
با وجود نوآوری‌هایش، Plankalkül به دلایل مختلفی در زمان خود به طور گسترده مورد استفاده قرار نگرفت:
برای درک بهتر اهمیت Plankalkül، باید به زمینه تاریخی آن نگاه کنیم. در دهه‌های 1930 و 1940، کامپیوترها هنوز در مراحل اولیه توسعه بودند. ماشین‌هایی مانند Z3 زوسه یا ماشین‌های محاسباتی اولیه مانند ENIAC (1945) به دستورات دستی یا کدهای سطح پایین نیاز داشتند که مستقیماً با سخت‌افزار تعامل داشتند. Plankalkül با ارائه یک زبان انتزاعی‌تر، گامی بزرگ به سوی ساده‌سازی برنامه‌نویسی بود.
هرچند Plankalkül اولین زبان برنامه‌نویسی رسمی است، نمی‌توان از نقش آدا لاولیس، ریاضیدان قرن نوزدهم، چشم‌پوشی کرد. لاولیس، که با چارلز بابیج در پروژه ماشین تحلیلی (Analytical Engine) همکاری داشت، در سال 1843 یادداشت‌هایی منتشر کرد که شامل اولین الگوریتم‌های نوشته‌شده برای پردازش توسط یک ماشین بود. این یادداشت‌ها گاهی به عنوان "اولین برنامه کامپیوتری" تلقی می‌شوند، اما چون ماشین تحلیلی هرگز ساخته نشد، کار لاولیس بیشتر جنبه نظری داشت تا عملی.
پس از Plankalkül، زبان‌های برنامه‌نویسی دیگری مانند Assembly (دهه 1940) و Fortran (1957) ظهور کردند که به طور گسترده‌تری مورد استفاده قرار گرفتند. Fortran، که توسط IBM توسعه یافت، به دلیل سادگی و کاربردهای علمی‌اش، به اولین زبان برنامه‌نویسی پرکاربرد تبدیل شد. اما Plankalkül از نظر تئوریک پیشگام بود و بسیاری از مفاهیم آن در زبان‌های مدرن مانند C، Python و Java دیده می‌شود.
هرچند Plankalkül مستقیماً در توسعه زبان‌های بعدی استفاده نشد، اما ایده‌های زوسه تأثیرات غیرمستقیمی بر علوم کامپیوتر گذاشت. مفاهیمی مانند ساختارهای داده، حلقه‌ها، و برنامه‌نویسی مدولار که در Plankalkül معرفی شدند، بعدها به استانداردهایی در طراحی زبان‌های برنامه‌نویسی تبدیل شدند.
در دهه 1990، با تجدید علاقه به تاریخ علوم کامپیوتر، محققان شروع به بررسی و بازسازی Plankalkül کردند. در سال 2000، تیمی از دانشگاه آزاد برلین یک کامپایلر برای Plankalkül نوشت و برنامه‌های ساده‌ای را با آن اجرا کرد. این کار نشان داد که زبان زوسه، با وجود قدمتش، همچنان قابلیت اجرا و استفاده دارد.
Plankalkül، به عنوان اولین زبان برنامه‌نویسی دنیا، نقطه عطفی در تاریخ فناوری بود. کنراد زوسه با خلق این زبان، راه را برای توسعه زبان‌های برنامه‌نویسی مدرن هموار کرد. اگرچه Plankalkül به دلیل محدودیت‌های زمانی و فنی در زمان خود به موفقیت تجاری نرسید، اما میراث آن در مفاهیم بنیادی برنامه‌نویسی مدرن زنده است. مطالعه تاریخچه Plankalkül نه‌تنها به ما درک بهتری از ریشه‌های فناوری می‌دهد، بلکه الهام‌بخش نوآوری‌های آینده در این حوزه است.